Gus seachdain na Gàidhlig 2022 a chomharrachadh, iarr Fòram Alba air Thoiseach air grunn luchd-labhairt Gàidhlig na beachdan aca a thoirt dhuinn mun àm ri teachd.
Tha am pròiseact, a chaidh a ruith le taic bho Oifigearan Gàidhlig na Pàrlamaid, ag amas air cur ri lèirsinn a chaidh a chur ri chèile aig tachartas aig Fhòram Alba air Thoisach ann an 2019, Alba far a bheil “Gàidhlig ri faicinn is ri cluintinn sa bheatha phoblaich, le Gàidhlig ga cleachdadh gu cunbhalach airson ceistean nach eil co-cheangailte ris a’ Ghàidhlig”.
Anns a’ bhloga seo, tha sgrìobhadair is foillseachair Màiri Kidd a’ coimhead air mar as urrainn eadar-theangachadh de litreachais eadar cànanan – beaga agus mòra – uinneagan eile a thoirt dhuinn air an t-saoghal.
Chaidh innse dhomh triop, tha mi ’n ìre mhath cinnteach – ’s mur a h-eil e fìor, tha mi coma, oir ’s e bhiodh math nam biodh e fìor – gun robh pròiseact mòr eadar-theangachaidh aca anns na làithean bu thràithe do Phoblachd na h-Èireann. Bhiodh comataidh no pannal, no ’s dòcha dìreach aon duine am badeigin a’ taghadh roghainn dhe na leabhraichean is sgrìobhadairean as fheàrr san t-saoghal, agus bhiodh iad an uair sin gan eadar-theangachadh gu Gaeilge. Thug sin dà rud dha na h-Èireannaich.
An toiseach, bha ultach leabhraichean aca an ùine gun a bhith fada. Thug e sia bliadhna do Tolstoy War & Peace a sgrìobhadh; cha toireadh e ach ’s dòcha dà bhliadhna eadar-theangachadh. Agus tha 600,000 facal ann a’ War & Peace, tha a’ mhòr-chuid de leabhraichean (gu math!) nas giorra na sin.
An dàrna rud a bh’ aig na h-Èireannaich aig a’ cheann thall, sin treud de dh’eadar-theangadairean a bha air ùine a chur seachad a’ cur eòlas air leabhraichean iongantach à diofar cheàrnaidhean an t-saoghail. Is bha cuid dhe na h-eadar-theangadairean sin nan sgrìobhadairean cuideachd. Is abair cothrom do sgrìobhadair. Abair trèanadh.
Carson, mar sin, a tha mi coimhead air ais ceud bliadhna nuair a tha an sreath bhlogaichean seo a’ coimhead air adhart ri 2045? Uill, tha obair an eadar-theangachaidh a cheart cho mionaideach, dùbhlanach ’s a bha e a-riamh, ach tha a’ mhòr-chuid de rudan eile san t-saoghal sin gu math nas fhasa. Uair dha robh saoghal, bha eadar-theangadairean ag obair air pàipear agus an uair sin dh’fheumadh sin a dhol air ais ’s air adhart airson deasachadh, clò-shuidheachadh agus mar sin air adhart. An-diugh tha faidhlean a’ dol air ais ’s air adhart ann an diog, tha faclairean a bheir dhuinn freagairt san aon ùine a bheireadh e faclair mòr clò-bhuailte a thogail far na sgeilp, is tha companaidhean air feadh an t-saoghail cleachdte ri bhith ag obair còmhla. Tha cuid de leabhraichean, gu sònraichte leabhraichean làn-dhathach leithid leabhraichean chloinne, gan clò-bhualadh ann am mòran chànanan aig an aon àm. Chan eilear ach ag atharrachadh nam faidhlean a bhuineas ri inc dhubh.
ACH ged a tha seo uile a’ fosgladh dhorsan, saoil a bheil e a’ cuideachadh mhion-chànanan? ’S cinnteach gu bheil, ann an dòigh, oir tha e nas saoire pàirt a ghabhail ann an clò-bhualadh mòr le tòrr diofar chànanan, agus mar as saoire a ghabhas leabhraichean a dhèanamh, ’s ann as motha a dh’fhaodas sinn foillseachadh dhiubh. Ach mar as trice, ’s ann an cànanan mòra an t-saoghail a tha na leabhraichean sin gan sgrìobhadh o thùs. Is mar sin, ’s iad cultaran mòra an t-saoghail a tha gan riochdachadh annta. Tha sin taghta, gu ìre – tha fhios againn, mar eisimpleir, gu bheil e a’ còrdadh ri clann tachairt ri seann-eòlaich leithid a’ Ghruffalo sa Ghàidhlig cuideachd. Ach ma tha leabhraichean nan uinneagan air an t-saoghail, a’ sealltainn dhuinn diofar àiteannan, diofar dhaoine, diofar rudan air nach robh for againn roimhe, nach biomaid ag iarraidh cothrom air na cultaran beaga cuideachd?
Aon bhliadhna, thàinig barrachd leabhraichean a-mach, a rèir àireamh an t-sluaigh, sna h-Eileanan Fàrach na an àite sam bith eile air an t-saoghal. Dh’fheumadh cànan nan eileanan sin a bhith agad airson an leughadh, ge-tà, oir chan eil mòran rim faotainn ann an eadar-theangachadh, ma tha gin idir. Cò aig a tha fhios dè na leabhraichean a nochd ann an Cuimris, no ann an Sami, no ann an Cree, no ann an cànanan beaga eile? Dè nam biomaid air chomas an leughadh anns a’ Ghàidhlig?
Chan e nach eil sinn a’ faighinn cothrom air leabhraichean à mion-chànanan eile idir. O chionn bhliadhnaichean thàinig an Stobag Bheag thugainn às a’ Chuimrigh – bheil cuimhn’ agaibh oirrese, a’ bhradag bheag de bhana-bhuidseach is a caraidean? Tha cuid de leabhraichean air a dhol air ais ’s air adhart eadar Alba is Èirinn cuideachd. Ach cha tàinig mòran thugainn às àiteannan nas fhaide air falbh. Tuigidh tu carson is ann às na dùthchannan as fhaisge oirnn fhìn a thàinig iad; bha daoine againn aig an robh gach cuid Gàidhlig is Gaeilge, no Gàidhlig is Cuimris. Chan eil uimhir, ’s dòcha, a thuigeas Gàidhlig agus Cree.
Tha companaidhean air feadh Alba a’ feuchainn uinneagan fhosgladh air diofar àiteannan tro leabhraichean sa Bheurla. Ghlèidh Sandstone Press duais a’ Man Booker International 2019 airson Celestial Bodies le tè à Oman, Jokha Alharthi. Tha liosta àlainn leabhraichean aig Vagabond Voices a thàinig à iomadach cànan. Tha Charco Press a’ foillseachadh leabhraichean às na dùthchannan an ceann a deas Aimeireaga far a bheil Spàinntis is cànanan eile ceangailte rithe gam bruidhinn. (Tha ‘charco’ a’ ciallachadh lòn, ach tha ciall eile aige, An Cuan Siar. “Cruzar e charco,” tha sin car mar a chanadh cuid sna Stàitean, “cross the pond.” Sin uinneag bheag dhuibh air cànan eile.)
Saoil, ma-thà, a bheil dòigh ann cur ri na tha a’ tachairt mar-thà le leabhraichean air an sgrìobhadh bho thùs ann an cànanan beaga? Ma tha leabhraichean nan ‘uinneagan’, ann an gnothachas an eadar-theangachaidh thathar a’ bruidhinn air ‘drochaidean’, sin cànan a th’ aig daoine à diofar chultaran sa chumantas. Nan tachramaid le neach le Cree, mar eisimpleir, ’s dòcha gum bruidhneamaid Fraingis, no Beurla. Bha na h-Èireannaich sin o chionn fhada gu tric ag obair le Beurla mar dhrochaid. Saoil a bheil pàirteachasan ann a leigeadh leinn leabhar a thoirt a-mach ann an Gàidhlig AGUS Beurla – no a’ Bheurla Ghallta? – aig an aon àm?
Ann an 2045, tha mi an dòchas gum bi cothrom againn coimhead tro uinneagan beaga is mòra ach an tuig sinn gach cuid na diofaran a th’ eadarainn, agus na rudan mòra a th’ againn sa chumantas. A thaobh chànanan beaga, dhomhsa dheth co-dhiù, tha barrachd againn sa chumantas no dhan chaochladh. Dòigh air sealltainn air an t-saoghal, eòlas a thàinig a-nuas tro na linntean, stòras òran is bàrdachd. Tha sinn tric a’ bruidhinn air bith-iomadachd. Nach eil ar cànanan car mar sin, cuideachd, agus nach bu choir an roinn fad is farsaing?
Màiri Kidd
Tha Màiri Kidd na sgrìobhadair, na foillsichear agus na neach-leasachaidh litreachais. Bha i os cionn litreachais aig Alba Cruthachail agus am measg nam buidhnean is companaidhean leabhraichean air an robh i mar cheannard tha Stòrlann Nàiseanta na Gàidhlig, Seven Stories the National Centre for Children’s Books agus Barrington Stoke.
Tha Màiri ag ràdh, ge-tà, gur e an rud a b’ fheàrr a rinn i riamh a thaobh leabhraichean, ‘s e Gàidhlig a chur air Oor Wullie (còmhla ri Dòmhnall Uilleam Stiùbhart) mar phàirt dhen bhuidheann-foillseachaidh saor-thoileach ‘Cuilean Craicte’. Iochd! Mo chreubhag! Dìgean mise!
The Fòram Alba air Thoiseach ann gus deasbad a bhrosnachadh mu Alba san àm ri teachd na h-Alba san fhad-ùine, agus tha sinn ag amas air raon de bheachdan a sgaoileadh. Tha na beachdan sa bhloga seo aig an ùghdar agus faodar nach ionnan iad agus beachdan Fòram Alba air Thoiseach.