Gus seachdain na Gàidhlig 2022 a chomharrachadh, iarr Fòram Alba air Thoiseach air grunn luchd-labhairt Gàidhlig na beachdan aca a thoirt dhuinn mun àm ri teachd.
Tha am pròiseact, a chaidh a ruith le taic bho Oifigearan Gàidhlig na Pàrlamaid, ag amas air cur ri lèirsinn a chaidh a chur ri chèile aig tachartas aig Fhòram Alba air Thoisach ann an 2019, Alba far a bheil “Gàidhlig ri faicinn is ri cluintinn sa bheatha phoblaich, le Gàidhlig ga cleachdadh gu cunbhalach airson ceistean nach eil co-cheangailte ris a’ Ghàidhlig”.
Anns a’ bhloga seo, tha an neach-ciùil is craoladair Màiri Anna NicUalraig a’ coimhead air ais air beatha seinneadair fìor ainmeil na Gàidhlig Seònaid NicLachlainn agus a’ faighneachd dè as urrainn dhuinn ionnsachadh bhuaipe airson an àm ri teachd.
An ceann 2045 bidh mise 77, mura h-eil mi cheana nam chuimhneachan a-mhàin air duais bhig neònaich air choireigin aig a’ Mhòd, no nam phàirt de chorra sgrìob tro chartlann nan seann chlàraidhean Gàidhlig. Tha e doirbh dhomh an saoghal a bhios romhainn an uair sin a dhèanamh a-mach, do Ghàidheil no dhan Ghàidhlig. Ach ma nì mi a’ chùis air an là sin, bhithinn an dòchas a bhith cho fada ann an èideadh purpaidh Jenny Joseph, gum bithinn rag, ruighinn, rianail gu leòr nam bhoireannach nas sine (na bithibh gam shìbheadh, a-nise!), na rèilichean a’ glagadaich le brag mo bhata, ’s gun eagal tuilleadh orm mo bheachd fhìn a chur an cèill mu Ghàidhlig agus anns a’ chànan fhèin.
Aig an aois urramaich sin, bhithinn an dòchas gu robh mi air co-dhiù corra rud ionnsachadh bhuapasan a chaidh romham (agus iadsan a tha tighinn às mo dhèidh). Chan e mhàin a’ choimhearsnachd Ghàidhlig – an dà chuid dlùth is nas fhaide bhuam – a chuartaich mi agus a thug dhomh na briathran a tha air mo bhilean agus nam chridhe an-diugh, ach gaisgich linn strì, iomairt is ar-a-mach. Linn foghlaim, rèiteachadh is tosgaireachd. Agus còmhla, de dhùil is de dhòchas.
Tha mi air greis a-nise a chur seachad a’ coiseachd ann an lorg Seònaid NicNaomhain NicLachlain, a’ chiad reul Gàidhlig riamh a choisinn cliù air feadh an t-saoghail. Sheas mi air àrd-ùrlar an cuid dhe na tallachan a thog cliù is ainm dhi, choisich mi sràidean an Òbain far an d’ rugadh i, is sheinn mi ri taobh a h-uaighe, ’s i coimhead gu tuath bho Ghlaschu gu beanntan Earra Ghàidheal a gràidh, is sinn ag obair gus cuimhne is aithne a thilleadh dhi fhèin agus a dìleab.
Eudail rìoghlachd na h-Eòrpa agus eilthirich Albannach na cruinne gu lèir, b’ i Seònaid Ban-rìgh nan Òran Gàidhlig, air a treòrachadh le a beusan ciùil gu saoghal uaisle is moraireachd, ach cuideachd le spiorad dàna air chùl a miann dreuchd a thoirt mar sheinneadair Gàidhlig anns an t-saoghal mhòr, far an robh i air tachairt ri iomadh dùbhlan is cur-sìos air sgàths a h-àraich, a gnè agus a cànain mhàtharail.
Fhuair i taic fad a beatha ro-ghoirid bho a cèile Raibeart, ach chan eil rian ach gur e neach-gnothaich tùrail a bh’ innte fhèin, tosgaire sgileil air thoiseach an cùisean cultarail, a bhiodh tuilleadh is deiseil gabhail air saoghal 2045. Deugaire o bhaile beag an Òbain le Gàidhlig bhon ghlùin a’ leum air an rèile ùr ’s a’ dèanamh air prìomh bhaile na h-ìompaireachd, Lunnainn, airson oideachadh aig àrd-ìre fhaighinn ann an seinn opera, cha robh an cruth-atharrachadh saoghail air a bhith càil na bu mhotha.
Ach ged a chaidh i a-sàs ann an saoghal ùr, a’ gabhail oirre riochd a’ phrima donna airson ainm a dhèanamh dhi fhèin agus dhan Ghàidhlig a’s gach ceàrnaidh dhen t-saoghal, cha do dhìochuimhnich i cò às a bha i. Air gach ceum dhe a cuairt, chuireadh Seònaid roimpe tadhal air na Gàidheil, daoine cumanta dha robh e air a bhith na fhurtachd ’s na thlachd còmhradh nan cànan fhèin, agus rinn i iomairt air a ceann fhèin a bharrachd airson maoineachadh bho thall-thairis a thàladh a chuireadh taic ri foghlam Gàidhlig.
Bha Seònaid air gabhail ri saoghal agus dùbhlain 2045 gu h-èasgaidh. Bha i air na meadhanan a chur gu feum, bha i air na fasain a b’ ùire a leantainn, mura robh air an cur air thoiseach i fhèin. Ach is ann aicese cuideachd a bhiodh eòlas air oighreachd is dualchas. Na bu chòir a mheas prìseil agus a thoirt air adhart beò, fallain seach iar-bheò air èiginn. Na bu chòir a dhèanamh, gu calma, gramail, airson leigeil le leus ar dualchais an saoghal fhoillseachadh tro shoillse fhèin.
Air là far a bheil mi a’ freagairt nan ceudan de theachdaireachdan ’s na meadhanan sòisealta air mar a chaidh luach nam mìltean notaichean de leabhraichean Gàidhlig a chaitheamh dhan t-sitig ann am baile àraich Seònaid fhèin, tha mi an dùil gu bheil feum againn an-diugh is gum bidh feum againn an 2045 air smior boireannaich aiseirigh na Gàidhlig bho chionn cheud bliadhna gu leth is còrr.
Bidh feum ann air ionnsachadh agus feallsanachd eadar-nàiseantachd Katherine Whyte Grant. Bidh feum ann air spionnadh lasanta is briathran brosnachaidh Màiri Mhòr nan Òran. Ach ann an saoghal far am bi Gàidheil bhon ghlùin, ùr-albannaich a’ gabhail riutha aon de chànain an dachaigh ùir agus luchd-ionnsachaidh a’ cur romhpa amas air fileantachd uile daonnan a’ faireachdain aonranach, iomallach, sàraichte, bidh feum gu seachd àraid air chutzpah Seònaid òig, a’ dol air bòrd an trèan ud san Òban.
An cladh Coille Chairt an ath sheachdain, bidh sinn a’ togail às ùr na cloiche ceiltich a tha na cuimhneachan air Seònaid NicNaomhain NicLachlain, dìreach ann an àm airson Seachdain na Gàidhlig. Chaidh a chàradh le Gàidheal eile – Ailig Mac an t-Saoir à Uibhist a Deas – agus is i a’ chrois bhrèagha air a dèanamh de chloich-ghràin ruaidh Bhaile Mhorail a’ chiad fhear dhe na cuimhneachain mòra a chaidh a chur air dòigh san t-seann chladh-gàraidh Bhictòrianach seo, is e gu lèir an-dràsta ann an staid a tha truagh. Bheir mi sùil air a’ chòd QR a-nis air oisean beag na cloiche, a’ gabhail ioghnaidh air mar a thèid aig gach Gàidheal, agus iadsan a’ gabhail cuairt tro na cuimhneachain, cuid aca a-muigh leis a’ chù, ionnsachadh tron t-suaicheantas àraid seo mu Bhan-rìgh nan Òran Gàidhlig.
Agus gabhaidh mi ioghnaidh air dè mar a bheir a beatha is a ceòl togail is brosnachadh dhaibhsan, agus do ghinealach 2045, is iad nan seasamh air mullach a’ chnuic an Glaschu, no ga choimhead gu bhiortach bho cheàrnaidh cèin, agus iad a’ dèanamh a-mach tro mheanglain nan seann chraobhan mòra cumadh fann ach cha mhòr dlùth beanntan Earra-Ghàidhealach gràdhach Seònaid.
Le taing don Dr Priscilla Scott, a bha cho fialaidh le cuid rannsachaidh.
Postscript
Chaidh crois-cuimhne Seònaid a thilleadh don chladh, air a càradh agus air a glanadh gu grinn, anns a’ Ghiblean 2022. Chaidh cuirm-cuimhneachaidh a chumail air an 13mh Cèitean, a’ comharrachadh na h-obrach a dhèanadh aig a h-uile ceum le Gàidheil iad fhèin, nam measg an clachair Alaig Mac an t-Saoir à Uibhist a Deas, aig a bheil fìor eòlas air a’ chladh agus na cuimhneachain mòra a tha ann. An làthair, bha Gàidheil a’ bhaile agus luchd-taic eile, a dh’èisd ris a’ phìobaire Aonghas MacColla à Mèadarloch a’ cluich ‘Cha Till MacCruimein’, mar a rinn a bràthair a sheanair fhèin air là tiodhlaigeadh Seònaid.
‘Cho fad ’s a mhaireas ceòl is òrain nan Gàidheal ’s nan Gall, bithidh ainm is cliù SEÒNAID NICLACHLAIN air chuimhne, chan ann a mhàin ’s an tìr seo, ach ann an tìrean cèin.”
Agus tha seo air eadar-theangachadh air a’ chlaich mu thràth, ged a tha na briathran Beurla rudeigin eadar-dhealaichte (much approval!)
“While Scots and Gaelic song endures, so long will the memory of Jessie N. MacLachlan remain fragrant as the heath upon Scotland’s bens and her name and fame be remembered as that of a Queen of Melody.”
Màiri Anna NicUalraig
Tha Màiri Anna NicUalraig na ceòladair ’s na craoladair, stèidhicht’ aig Watercolour Music ann an Loch Abar.
The Fòram Alba air Thoiseach ann gus deasbad a bhrosnachadh mu Alba san àm ri teachd na h-Alba san fhad-ùine, agus tha sinn ag amas air raon de bheachdan a sgaoileadh. Tha na beachdan sa bhloga seo aig an ùghdar agus faodar nach ionnan iad agus beachdan Fòram Alba air Thoiseach.