Gus seachdain na Gàidhlig 2022 a chomharrachadh, iarr Fòram Alba air Thoiseach air grunn luchd-labhairt Gàidhlig na beachdan aca a thoirt dhuinn mun àm ri teachd.
Tha am pròiseact, a chaidh a ruith le taic bho Oifigearan Gàidhlig na Pàrlamaid, ag amas air cur ri lèirsinn a chaidh a chur ri chèile aig tachartas aig Fhòram Alba air Thoisach ann an 2019, Alba far a bheil “Gàidhlig ri faicinn is ri cluintinn sa bheatha phoblaich, le Gàidhlig ga cleachdadh gu cunbhalach airson ceistean nach eil co-cheangailte ris a’ Ghàidhlig”.
Anns a’ bhloga seo, tha Tòmas MacAilpein a’ coimhead air ath-fhiadhachadh – air a’ Ghàidhealtachd, air a’ Ghalldachd do nàdar agus do dhaoine.
Tha cuimhne ’am a bhith a’ coiseachd tro choille shoilleir agus a-steach gu coille dhorcha na spruis.
A’ leantainn nan lùban suas, thig mi a-mach gu fosgailteachd mhòr a’ mhonaidh, mo chasan a’ mothachadh don t-slighe fiodha. Tha mi cinnteach gun do lorg mi fhìn is mo pheathraichean sgeith-losgainn mun seo uaireigin – tiugh, slamanach anns a’ ghlumaig. Nach robh tairbh-nathrach ann? Mo sheanair air thoiseach oirnn le poca-droma, dìridh sinn leathad lom, sguabte a’ chnuic. Cha do dh’fhuirich sinn riamh fada aig a’ mhullach.
Thogadh mi an toiseach taobh a-muigh Phàislig, agus b’ ann tric a rachainn còmhla ri mo theaghlach gu Pàirc-dhùthcha Muirshiel, ge be dè an t-sìde a bh’ ann. Agus mi nam bhalach, b’ e seo a bha e a’ ciallachadh a bhith ‘ann an nàdar’. Agus, gu dearbh, tha cuid dhen sgìre mhòir seo air a meas gu h-oifigeil mar ‘fhearann fiadhaich’.
Tha e tiamhaidh dhomh, ma-thà, smaoineachadh air na th’ aig sgioba Pròiseact an Yearn Stane – sin agad ‘Clach na h-Iolaire’ ann am Beurla Ghallta – ri ràdh mu èag-eòlas an àite. Seo na thuirt Joe Greenless, mar eisimpleir, ann am film a rinn iad:
It’s not unusual to sit on a hill around this area for three and six hours and see absolutely nothing. Not even a crow.
Ged a chaidh oidhirpean a dhèanamh airson an àrainneachd a chaomhnadh anns a’ cheàrnaidh bho 1970, nuair a chaidh a’ phàirc-dhùthcha a chruthachadh, ’s e glè bheag de chothroman a th’ aig fiadh-bheatha air maireachdainn innte. Chaidh bunait nan èag-shiostaman a sgrios às dèidh bhliadhnaichean mòra de spùinneadh, mèinneadaireachd, sealg agus caoraich. Tha eisimpleirean de shoirbheas ann – agus tha tèarmann-nàdair Loch Uinneach a’ toirt bàrr orra uile. Ach, cha do rinneadh na dh’fhòghnadh aig ìre a tha mòr gu leòr airson cur an aghaidh cabhag a’ chrìonaidh.
Ann an 1933, mharbhadh 215 geàrr ann an oighreachd-sheilg Muirshiel. A-nis, ’s ann air èiginn tha geàrran-bàna (mountain hare) no geàrran-donna a’ tighinn beò idir sa cheàrnaidh. Tha an coileach-dubh (black grouse) agus an radan-uisge (water vole) cha mhòr air falbh uile gu lèir. Chan eil an fheòrag ruadh ann tuilleadh, agus ’s dòcha gun do dh’fhalbh an gille-feadaig (dunlin), an fheadag-bhuidhe (golden plover), agus an roid (bog myrtle). Tha cor an eòin-chreachaidh shuaicheanta, an clamhan-fraoich (hen harrier), cugallach ach tha dòchas ann.
’S ann a tha Pròiseact an Yearn Stane, a chaidh a stèidheachadh ann an 2017, ag iarraidh briseadh bho sheann dòigh-obrach an luchd-glèidhteachais agus an aghaidh a thoirt air ath-fhiadhachadh. Ag obair le saor-thoilich às an sgìre, le buidhnean eile agus le tuathanaich, tha iad a’ feuchainn ri cuid de bhith-ghnèithean a thoirt air ais agus cothroman a mheudachadh do dh’fhiadh-beatha a th’ ann mar-thà.
Bidh iad a’ cur chraobhan – gu sònraichte a’ chraobh-chrithinn (aspen), an seileach-cluasach (eared willow), agus an t-aiteann (juniper) a tha cho gann – air sgàth ’s nach eil de chraobhan air fhàgail a shìolaicheadh leotha fhèin. Bidh iad a’ cruthachadh àrainnean ùra do ghnèithean leithid an taghain (pine marten) is na h-iolaire-iasgaich (osprey). Agus, bidh iad a’ toirt seachad comhairle airson ’s gum bi a’ mhòinteach nas fhallaine is a’ gleidheadh barrachd càrbon is uisge, agus gus am bi àiteachas a’ lùghdachadh na buaidh a th’ aige air fiadh-beatha.
Anns an fhichead bliadhna a tha air thoiseach oirnn, bu mhath leam gum fàsadh a leithid de phròiseact ann an àireamh air feadh na dùthcha. Agus, gun dèanadh iad ceanglaichean ri chèile gus am bi ‘trannsaichean’ nàdarra ann agus èag-shiostaman a’ cur taic ri chèile. Chì sinn sin gu ìre mar-thà leis mar a tha diofar bhuidhnean is ùghdarrasan ionadail ag obair còmhla ann am Muirshiel is ann am bràighean Shiorrachd Rinn Friù, agus aig an ìre as fheàrr ann an com-pàirteachasan leithid Cairngorms Connect sa Mhonadh Ruadh.
Nuair a thog ath-fhiadhachadh a cheann an toiseach gu ceart anns na meadhanan Albannach corra bhliadhna air ais bha deasbadan gu leòr ann – uaireannan teth. Saoilidh mi gu bheil tuigse chiallach a’ bhun-bheachd a’ faighinn làmh an uachdair. Cuireamaid cùl an-dràsta ri beachdachadh air madaidhean-allaidh is eile, cò nach miannaicheadh gun rachadh èag-shiostaman a shlànachadh? Cò a dh’iarradh fuireach ann an àite a tha air a sgrios is gann de bheatha?
Tha cuid ann, gu dearbh, aig a bheil lèirsinn de dh’fhearann ‘fiadhaich’ san t-seagh ‘gun daoine’, agus a sparradh iomairtean ath-fhiadhachaidh a-nuas bhon mhullach le an cuid airgid. Ach, tha a’ mhòr-chuid dhinne deimhinnte às gum feum ath-stèidheachadh nàdarra a bhith a’ tachairt còmhla ri atharrachadh sòisealta a chuireas cumhachd is goireasan ann an làmhan choimhearsnachdan. Ciamar a bhiodh pròiseact sam bith ‘seasmhach’ san fhad-ùine mura h-eil muinntir an àite air an gabhail a-steach agus a’ dèanamh nan co-dhùnaidhean?
Tha eisimpleir Pròiseact an Yearn Stane prìseil dhomhsa air sgàth ’s gu bheil e stèidhichte ann an sgìre air a bheil mi cho eòlach agus tha faisg orm a-nis. Tha mi ag iarraidh argamaid gu bheil ath-fhiadhachadh a cheart cho cudromach don Ghalltachd ’s a tha e don Ghàidhealtachd – a tha fhathast mar chanabhas bàn do na h-urracha mòra. Tha àrainneachd nam bailtean garbh fhèin feumach air cuideachadh, agus cuidichidh i sinne ann a bhith a’ dìon an aghaidh thuiltean, a’ lùghdachadh càrbon agus a’ toirt a-steach bòidhchead nar beatha.
Dè ghabhas dèanamh gus am bi ath-leasachadh fearainn air bun-stèidh èag-eòlach air a mheudachadh agus gus bacadh air a chur air uachdarain uaine? Dè mura gabh co-aonta ruigsinn aig ìre ionadail air an t-slighe air adhart? Mar eisimpleir, nach e dian-ionaltradh chaorach tè dhe na trioblaidean as motha aig èag-shiostaman ann am bràighean Shiorrachd Rinn Friù? Chan e uachdarain bheartach a th’ anns na tuathanaich sin agus tha iad airidh air deagh bheòshlaint. Am bu chòir bruidhinn air eadar-ghluasad cothromach (just transition) nuair a thig e gu èiginn na bith-iomadachd cuideachd?
Às dèidh 10 bliadhna, tha preaslach tiugh ann de chonasg agus, ann an àitichean de dhris, le craobhan òga. Tha an còmhdach seo de lusan a’ dìon fhlùraichean fiadhaich agus àrainnean do fhrìdean de gach seòrsa. Anns na bliadhnaichean ri thighinn sìnidh na fiùrain òga seo nas àirde na am preaslach a’ cruthachadh coille ùr. ’S e àrainneachd bhreac a tha seo le boglach fhallain, blàr-mòna, coilltean ùra agus àiteachas càirdeil. Tha na craobhan a’ coinneachadh ri chèile a-rithist. Seinnidh a’ churracag a-rithist aig a’ Pheesweep agus an uiseag air Bràighean Gleniffer. Chan fhaic thu am beathach, ach air bruaichean Loch Uinneach tha stoban biorach an siud ’s an seo agus, astar air falbh san uisge, meall de dh’fhiodh ga thogail.
Tòmas MacAilpein
Tha Tòmas a’ fuireach ann an ceann a deas Ghlaschu, agus ag obair ann an Ceiltis is Gàidhlig, Oilthigh Ghlaschu. Bidh e a’ sgrìobhadh mu litreachas is eachdraidh ann an Gàidhlig. Tha e cuideachd an sàs ann an diofar phròiseactan gus cleachdadh na Gàidhlig a bhrosnachadh anns a’ bhaile-mhòr, leithid an Lòchrain agus Comann Litreachais Ghlaschu. Tha ùidh mhòr aige ann an èic-eòlas poileataigeach
The Fòram Alba air Thoiseach ann gus deasbad a bhrosnachadh mu Alba san àm ri teachd na h-Alba san fhad-ùine, agus tha sinn ag amas air raon de bheachdan a sgaoileadh. Tha na beachdan sa bhloga seo aig an ùghdar agus faodar nach ionnan iad agus beachdan Fòram Alba air Thoiseach.